Sphaera Mundi van Sacrobosco – 1499/1647 INGEZIEN

De Sphaera van Johannes de Sacrobosco. Ik vind ‘m bijzonder. Deze editie van 1647 van Elsevier is een van de laatste edities die van dit boek is gemaakt. Hoewel een super vernieuwend concept voor de wereld in 1230 en zelfs nog in 1647 was de inhoud van dit boek tegen die tijd wel verouderd en dus niet meer een hoofdbron van kennis over de aarde op vele Europese universiteiten.

Ik heb het boek in mogen zien op de afdeling Special Collections van de Universiteitsbibliotheek in Leiden.

Inmiddels was ik er zó ingedoken dat ik er zelf ook een wilde hebben: da’s niet zo makkelijk, maar het is gelukt. Een editie uit 1604, meteen mijn oudste en meest waardevolle boek…

Een van de eerste edities van dit handgeschreven manuscript uit 1230 stamt uit 1539. De editie die ik vandaag mocht inzien komt uit 1646 > Dik 100 jaar later. De kopergravure hier, is minder fraai dan de prachtige simplistische versie uit de oudere editie.

Prachtig boek en ook belangrijk in die tijd. Tot er een nog betere waarheid kwam was dit een handboek op vele universiteiten. De illustratie hieronder is 110 jaar ouder dan die daar weer onder staat. De eenvoud van die onderste vind ik fenomenaal. Die recentere is wellicht strakker, maar het simplistische van een nieuw concept in die tijd komt mooi tot zijn recht in de houtsnede.

Ik ben hier verder ingedoken en heb op Google Books en andere bronnen ruim 25 verschillende edities gevonden van dit boek: En dat leverde mooie resultaten op: Klik om naar de volledige versie op Google Books te gaan. (Inmiddels een andere bron gevonden met zo’n 359 versies online op chronologische volgorde; dikke dank u !) Of zie de gevonden varianten onder de lijst. (Dit was mijn lijstje op basis van gevonden versies, maar er blijkt een database te zijn met 359 varianten, wat verderop op deze pagina.)

1425
1486
1488
1489
1490 / 1490
1494
1500
1501
1509
1513
1514
1519 / 1519
1520
1522
1524
1526
1539
1545
1546
1549
1550
1558
1561
1562
1567
1573
1578
1593
1594
1601
1606
1620
1626
1635
1639
1647
1656

De pagina wordt wat rommelig, maar doet wat ie moet doen: deze mooie (mislukte) concept illustraties tonen. Na het verzamelde overzicht, nu de belangrijkste 19 varianten: “Interpretation is the mother of all fuck-ups” > Johannes was er niet meer, zijn concept best vernieuwend, de uitgevers deden ieder hun eigen ding en de houtblok-, en kopergravure-illustrators konden gutsen, maar hadden niet per se verband van ‘astronomie’ (of in dit geval een vroege voorloper ervan). Dan krijg je zoiets: De meesten kloppen gewoon niet of zijn raar, maar ja, we zijn inmiddels 500 jaar verder…

**1425** – Uit een Manuscript: zie onder aan de pagina. Hier gaat veel mis: mooie ingekleurde illustratie, maar de ronding van de aarde ontbreekt waardoor de twee zichtlijnen weinig toevoegen

**1489** – Weer een hele bijzondere. Kloppend, maar een variant met zichtlijnen twee kanten op. Mooi, mooi… Ook nog een 1486 versie van die minder fraai is.

**1488** – Dit is de oudste versie die ik aanvankelijk kon vinden, met op zich een heldere illustratie, echter lijkt het iets over golven te zeggen en niet over de bolling van de aarde. Er is een betere variant…

**1494** – Mooi boompje, maar dat staat op een vlakke ondergrond waardoor de bolling niet op de aarde slaat, maar op de golven…

**1500** – Net weer anders zonder boom en naar een willekeurig zwevend punt; niet echt overtuigend….

**1501** – Deze is bijzonder: compleet verkeerd geïnterpreteerd, want dat wat men wil zeggen is niet meegenomen in de illustratie: te ver gegaan en de plank misgeslagen…

**1509** – In principe dezelfde als hierboven, maar wel de moeite genomen om de illustratie opnieuw te maken: onderste zichtlijn bijna niet te zien en mist het punt van de ronding van de aarde…

**1514** – En die is dan weer prima, op zich, maar het puntje van de toren zou logischer zijn geweest als kijkdoel.

**1519** – Een hele bijzondere poging… Ook een mislukte: Vanaf een hoge golf is de boom niet te zien want de golf zit ervoor??? Apart… Met name ook omdat het land waar de boom op staat gewoon vlak is…

**1520** – Een nieuwe variant met 3 zichtlijnen, die op zich (bijna) kloppen…

**1522** – Weer een mooie tropische met zon en maan en twee zichtlijnen naar rechts, maar dat allemaal op een platte zee/aarde, dus ook hier niet echt van toegevoegde waarde… Met kreeft, dat wel !

**1524** – Een kleine variant op eerdere versies, maar nu met gedetailleerde stad, roeiboot op zee en drie zichtlijnen.

**1526** – Deze lijkt op de 1593 versie hieronder, maar is van Petrus Apianus, en daar mag je wel iets van verwachten !!! Veel nettere versie dus…

**1531** – Geweldig! Wat is dit??? De boot in de zee, de Kerk precies bovenop de aardbol als ware het Mount Everest. Zichtlijnen vanaf het kraaiennest en vanaf stuurboord, maar het doet gewoon niet wat het moet doen. Aparte variant !

**1532** – Een soortgelijke variant als 1531, maar iets beter uitgelegd omdat de zichtlijn B-B hier in theorie zou moeten kunnen. De tweedeling terra en aqua zie ik ook niet als een toegevoegde waarde, maar misschien mis ik iets… In de mooiste versie zit het ook, maar zonder functie; daar gaat het namelijk niet echt om…

**1531** – De eerste keer dat de mooiste versie van de illustratie wordt gebruikt. Hier gaat het voor het eerst duidelijk over de bolling van de aarde – zij is rond !

**1545** – Een kloppende variant, met veel zee en het land heeft zelfs een rivier ! Het kasteel staat een beetje in het water…

**1550** – Een prachtige scherpe illustratie met een fraai schip en kustplaatsje, maar alles is vlak en er is slechts 1 zichtlijn: wat zou het verhaal hier moeten zijn???

**1556** – Al zo vroeg in de tijd dat ik deze versie van de illustratie tegen kom. De volgende keer pas 70 jaar later. In het overzicht meen ik 3 houtsnedes en 2 kopergravures te herkennen.

**1556** – Mooi scherp uitgelegd met een matroos op bakboord en in het kraaiennest, fijne lijntjes. Alleen wat doet dat kasteel daar naast de aardbol?

**1558** – Een lichte variatie; nu voorzien van genummerde zichtlijnen. Ze werden op die pagina van dat boek echter niet toegelicht…

**1560** – Ik ga het jaartal nog precies uitzoeken, maar ongeveer sinds 1560 is dit de meest voorkomende variant in de verschillende edities van dit boek.Eigenlijk hetzelfde als velen hierboven, maar met mooiere details en een soort van zwevende toren aan het kasteel…

**1561** – Mooie waterpartij in het midden maar wat voor raar zeil heeft dat schip?

**1567** – Een oude bekende in een nieuwe uitvoering: Vlakke aarde, ronde golven en twee zichtlijnen naar het laagste ipv het hoogste punt van het (fraaie) kasteel. Zie die kopjes over de rand…

**1574** – Hij klopt op zich keurig, maar het was wel een beetje een luie illustrator….

**1574** – Hij lijkt een beetje op die van 1556, maar is net wat completer. Klopt ook netjes.

**1585** – Uit hetzelfde boek twee varianten van hetzelfde principe. Beide correct, beide komen voor het eerst voorbij.

**1593** – Ook hier een mislukte poging. Het lijkt een samenstelling van de golf variant en de aardbol variant: op vele fronten een amateuristische poging deze. Deze lijkt ook maar een keer (verkeerd) toegepast: in het overzicht zie je dat daarna weer de voorgaande versie wordt gebruikt.

**1599** – Een bekende versie in een iets andere variant.

**1614** – Door 359 edities van een boek zoeken, soms bladzijde voor bladzijde, is op een gegeven moment geen pretje meer. Blij dus dat ik door heb gezet en na heel veel 1560 versies te hebben gevonden, nu toch weer een nieuwe variant. Fraai schip, mooi paleis. Ook een alternatieve uitleg: Een zichtlijn van laag naar laag, en een van hoog naar hoog. Minder sterk wat mij betreft, maar wel kloppend/

Belangrijke illustratie

In 1585 zie je zelfs twee varianten van dezelfde principe in hetzelfde boek, op twee manieren uitgelegd.

Andere varianten

In Astronomiae Copernicane – 1635 toont Johannes Kepler een variant van deze illustratie:

Prachtig om te zien hoe een manuscript honderden jaren overleeft voor het voor het eerst gedrukt wordt. Even fraai om te zien hoe het met deze interpretaties soms helemaal fout gaat. Eigenlijk is alleen de 3e (uit 1531) echt helder om het concept uit te leggen en ook meteen de mooiste. Blij met dit kleine onderzoekje.

Voor ik dit boek kon inzien had ik Sacrobosco als ‘astronoom’ al uitgelicht.

Bekijk de andere boeken die ik in mocht zien bij de Universiteits Bibliotheek Leiden. Ze hebben een prachtige collectie die je als lid mag inzien op de afdeling Special Collections.

1499 Editie

Bovenstaand de allerlaatste druk, en hier de oudste druk die ik zelf heb in kunnen zien uit 1499.

Deze klopt met de oudste versie van 9 jaar daarvoor: 1490

Ik kan me deze extra illustraties niet herinneren uit de 25 edities die ik eerder onderzocht. Lijkt een toevoeging (Behandeling van het boek door iemand anders?) Zoeken we nog een keer uit.

Een andere 1499 editie – Incunabele

Nog een gevonden met bijzonder illustraties, een Incunabele uit de overgangsperiode van manuscript naar drukwerk. Ingevuld met minder fraaie kleuren…

Dit boek komt uit een enorme collectie met boeken van/over de Sphaera Mundi, een prachtig overzicht, waar ik nog een keer doorheen moet…

Nog een overzicht van alle gevonden uitgaven (gedrukt) van dit boek: doorklikbaar om bij de locatie uit te komen… En commentaren op het boek. En een filmpje met uitleg over het boek.

Een Artikel over het boek. En een Nederlandse Wiki pagina. Nog een uitgebreidere. En een uitgebreidere Engelse Versie. En nog een.

Volledige Latijnse tekst uitgeschreven! En – handiger – Een Engelse versie uitgeschreven

Over Sacrobosco. En nog een.

En een mooie 1493 versie zonder illustraties, die een tijd geleden rijkelijk is geïllustreerd door een lezer die een andere editie volledig heeft nagetekend in de kantlijn.

Hier zouden ook veel manuscripten te vinden moeten zijn, maar ik zie niks…

Gevonden Manuscript edities
van voor de boekdrukkunst (van omstreeks 1450)

De eerste versie van Sphaera Mundi stamt uit 1230, ver voor de boekdrukkunst werd uitgevonden. Gelukkig zijn er naast oude drukken ook manuscripten gevonden van het boek. Project Penn University is er behoorlijk actief mee bezig geweest. Op hun Kislak Center is onderzoek gedaan.

Latijns 1256-1270 uit Parijs

Link naar volledige versie

Author:	Sacro Bosco, Joannes de, active 1230.
Title:	Tractatum de spera … [etc.] [manuscript].Sphaera mundi
Origin:	[Paris?, between 1256 and 1270]
Physical description:	58 leaves : parchment, col. ill. ; 165 x 110 (97 x 59) mm. bound to 171 x 120 mm.
Summary:	Collection of three scientific works, nearly contemporary with the life of the author: one work on cosmology and astronomy, one on arithmetic, and one on the division of time according to the movements of the sun and moon. The first work originally followed the second and third, and the beginning of the second work is missing.
Notes:	Ms. codex.Title from incipit (f. 1r).Foliation: Parchment, i (modern parchment) + 58 + i (modern parchment); 1⁸(-1) 2¹² 3⁸(-2) 4⁸(-1) 5⁸(-1) 6⁶ 7⁸ 8⁶(-1); contemporary foliation in ink, [59], 60-77, 3-44, [45], upper right recto, many trimmed; modern foliation in pencil, [1-45, 45-57], upper right recto. References in this record are to modern foliation. Gatherings 3-7 have framed horizontal catchwords, lower right verso (f. 25v, 32v leading to a missing leaf, 39v, 45v, 52v).Layout: Written in 26 long lines; frame-ruled in lead with double bounding lines (2 double bounding lines in outer margins).Script: Written in Gothic book script by a single hand.Decoration: 3 8-line historiated initials related stylistically to those of the Bari workshop showing the author teaching astronomy to 2 students, all tonsured (f. 1r, 29r, 43v); 7 illustrations including a diagram of the zones of the earth (painted, f. 16v); diagrams of the movements of the sun and moon around the earth and lunar and solar eclipses (colored drawings, f. 18r, 19r, 19v); a circular image of a serpent biting its tail (painted, f. 36r); a table of solar conjunctions (painted, f. 40r); and an image of circles surrounding a flower (painted, f. 55v); first lines next to historiated initials in ornamented display uncials (f. 1r, 29r); 2-line initials in red or blue with penwork infilling and marginal extensions in red and blue; rubrics in red gothic script or black chancery script; paragraph marks in red or blue.Binding: Modern velvet.Origin: Probably written in Paris between 1256 and 1270.
Cite as:	LJS 216
Manuscript location:	Kislak Center for Special Collections, Rare Books and Manuscripts University of Pennsylvania LJS 216

Tractatum de Sphaera (1230-1275)

Author:	Sacro Bosco, Joannes de, active 1230.
Title:	Algorismus ; Tractatum de sphaera.
Origin:	[Italy, between 1225 and 1275]
Physical description:	30 leaves : parchment, ill. ; 182 x 128-130 (128 x 85) mm. bound to 188 x 138 mm.
Summary:	Treatise on the fundamentals of arithmetic (Algorismus), followed by a treatise on cosmography that describes and illustrates the Ptolemaic model of a spherical earth divided into climactic zones at the center of the concentric spheres of the universe. The second treatise has marginal notes in the same ink and possibly hand as the text, as well as notes in a later cursive hand in faint ink and a bifolium written in this later hand bound in (f. 23-24).
Notes:	Ms. codex.Title for manuscript from caption title of first work and incipit of second work (f. 1r, 9v); second work is also known as Sphaera mundi.Foliation: Parchment, 30; [1-30] ; modern foliation in pencil, upper right recto.Layout: Written in 25-26 lines; prickings visible on many leaves.Script: Written in Gothic script.Decoration: 7 astronomical diagrams in black and red ink (f. 10r, 12r, 12v, 25v, 28r, 28v, 29r), 2 astronomical diagrams in black ink (f. 29v, 30r), and 2 illustrations in red and black ink (f. 13r), all in second work; 2-line initial in red and blue with faded penwork extensions (f. 1r); 5-line divided initial in red (f. 9v); caption title (f. 1r) and marginal rubrics in first work (f. 1r-9v) in red, 2-line initials and paragraph marks throughout in red.Binding: 20th-century morocco with gilt (rebound in 1997).Origin: Written in Italy in the mid-13th century.
Cite as:	LJS 26
Manuscript location:	Kislak Center for Special Collections, Rare Books and Manuscripts University of Pennsylvania LJS 26

Bekijk de volledige versie online; Helaas ontbreekt in deze editie mijn favoriete illustratie… Wel gruwelijk blij met deze online vondst.

Italiaans/Duitse editie uit 1409

Link naar de volledige versie online; Grafische versie hier

Oostenrijk – 1425

Een mooie gekleurde editie van het manuscript zo net voor de uitvinding van de boekdrukkunst, maar ook hier gaat weer iets mis met de illustratie… Deze versie geeft niet weer dat de aarde rond is…

Title: De sphaera
Created: Austria, ca. 1425
Binding: Austrian 18th-century mottled calf; the endpaper, with a Tobit and the Angel watermark, is not in Briquet.Credit: Purchased in 1927.
Description: 48 leaves (2 columns, 37 lines), bound : vellum, ill. ; 300 x 240 mm
Provenance: According to Gerhard Schmidt was formerly Codex 45 at Seitenstetten; purchased from Voynich in 1927.
Notes: Ms. astronomical texts; written and illuminated in Austria ca. 1425.
Texts: Joannes de Sacro Bosco (Johannes de Sacro Busto), Sphaera mundi (fol. 1-17v); ʻAbd al-ʻAzīz Ibn ʻUthmān (Alchabitius), Libellus isagogicus (fol. 18-48). The Sphaera mundi is the German translation of Konrad von Megenberg; the Libellus isagogicus is the German translation of Arnold von Freiburg from the Latin of Johannes Hispalensis.
Decoration: 1 full-page zodiac miniature; 6 small illustrations; 5 illuminated initials. The zodiac miniature has been attributed to Meister Nikolaus and his workshop, illuminators of the Missal of Wilhelm Turs (Vienna, Cathedral and Diocesean Museum, Cod. B 64, dated ca. 1425-1430)–Cf. Ausstellung Gotik in Österreich, p. 157, no. 92.
Script: German bastarda
Language: German

Hebreeuwse editie uit 1425-1450

Hier de link naar de volledige versie !

Author:	Sacro Bosco, Joannes de, active 1230.
Title:	[Marʼeh ha-ofanim] … [etc.] [manuscript].Sphaera mundi. Hebrew
Origin:	[Italy, between 1425 and 1450]
Physical description:	22 leaves : paper ; 209 x 151 (143 x 104) mm. bound to 220 x 186 mm.
Summary:	Hebrew translation of a fundamental treatise on medieval astronomy and cosmology that describes and illustrates the Ptolemaic model of a spherical earth divided into climactic zones at the center of the concentric spheres of the universe. Followed by Ruaḥ ha-ḥen, a 13th-century philosophical work that was a popular introduction to science, here attributed to Yehudah ibn Tibon. It has also been attributed to Jacob ben Abba Mari ben Samson Anatoli and Zeraḥyah ha-Yeṿani. Occasional marginal notes. Final page contains Hebrew notes and pen trials by various hands (f. 22v).
Notes:	Ms. codex.Title supplied by cataloger.Foliation: Paper, iii (modern) + 22 + xxxv (modern); 1¹² 2¹⁰; [1-22], modern foliation in pencil, upper left recto.Layout: Written in 31-34 long lines; ruled in faint ink for horizontals with vertical bounding lines in lead.Script: Written in Ashkenazic semi-cursive script by 2 hands (f. 1r-11v, 12r-22r).Decoration: 3 astronomical diagrams (f. 1v, 2v, 10r); occasional manicules (f. 9v, 13r).Watermark: Briquet Tête de boeuf à yeux 14871 (Brescia, 1434-1445).Binding: 20th-century half morocco over cloth; gatherings sewn on stubs.Origin: Written in northern Italy in the second quarter of the 15th century (based on watermark information).
Cite as:	LJS 494
Manuscript location:	Kislak Center for S